خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب | کیفیت آب در پرورش ماهی قزل آلا
چکیده مطلب:
با توجه به حساسیت پرورش ماهیان سردابی و مخصوصا ماهی قزل آلای رنگین کمان به شرایط محیطی، لازم است تا با برخی از مهمترین پارامترهای موثر در پروش این گونه آشنا شد.
کیفیت آب از جمله عوامل بسیار مهمی است که لازم است تا از نظر خصوصیات فیزیک و شیمیایی برای پرورش ماهی مناسب باشد و به طور مداوم مورد بررسی قرارگیرد.
بدین منظور در مطلب حاضر سعی گردیدهاست تا عمده ترین ویژگی های فیزیک و شیمی آب معرفی و تا حد امکان در رابطه با این موارد بحث گردد.
مهمترین موارد مطرح شده در این مطلب شامل موارد زیر می گردد:
-
درجه حرارت مناسب برای پرورش ماهی قزل آلا
-
اکسیژن محلول مناسب برای پرورش ماهی
-
PH یا اسیدیته مناسب برای پرورش قزل آلا
-
شوری مناسب برای پرورش ماهی
-
کدورت در پرورش ماهی
-
قلیائیت در پرورش ماهی
-
سختی آب برای پرورش ماهی
-
دی اکسید کربن در پرورش ماهی
-
ترکیبات نیتروژن دار در پرورش ماهی
-
فلزات سنگین ئر پرورش ماهی
-
سموم در پرورش ماهی
درجه حرارت مناسب برای پرورش ماهی
- به طور یقین درجه حرارت یکی از مهمترین عوامل کیفی آب است وحتی اغراق نیست اگر آن را را به عنوان مهم ترین عامل در پرورش ماهی قزل آلا دانست.
- از آنجایی که ماهی موجودی خونسرد است و شدت فعالیت های زیستی آن به دمای آب بستگی دارد بنابراین چنان چه درجه حرارت در محدوده مناسب به برای ماهیان سردابی نباشد نمی توان به احداث مراکز تکثیر و مزارع پرورش اقدام کرد.
- دامنه ی دمایی قابل تحمل برای ماهی قزل آلای رنگی نکمان بین 4 تا 22 درجه سانتیگراد میباشد این بدان معناست که ماهی توانایی زندهماندن در این دامنه ی دمایی را دارد ولی دمای بهینه برای پرورش این گونه 1ز 12 تا 16 درجه سانتیگراد متغیراست و بیشترین بازدهی در این دامنه دمایی ایجاد میشود.
اکسیژن محلول در پروش ماهی
اکسیژن محلول یکی دیگر از عوامل بسیار مهم در پرورش ماهیان سردابی است؛ زیرا این دسته از ماهیان به میزان اکسیژن بیشتری نسبت به ماهیان گرمابی نیاز دارند. برای تعیین تجربی میزان اکسیژن مورد نیاز ماهی معمولا یک ماهی را در یک آکواریوم قرارداده و تعداد باز و بسته شدن سرپوش آبششی را در یک دقیقه حساب میکنند، در شرایط مشابه دمایی مشخص گردیده است که دفعات با زوبسته شدن سرپوش برانشی ماهیان قزل آلا بیشتر از کپورماهیان است. به طور کلی اکسیژن محلول در آب با عواملی مثل درجهحرارت، ارتفاع از سطح دریا و شوری رابطه دارد.
- میزان اکسیژن محلول در آب با درجه حرارت رابطه عکس دارد و هرچقدر که دمای آب بالاتر رود میزان اکسیژن محلول پایین می آید و به عبارتی میتوان گفت که ظرفیت آب برای نگهداری اکسیژن کاهش می یابد؛ بنابراین آبهای گرم تر ظرفیت کمتری برای نگهداری اکسیژن در خود را داشته و حداشباع اکسیژن محلول در آنها نسبت به آبهای با درجه حرارت پایین،کمتر است.
- میزان اکسیژن محلول در آب با ارتفاع از سطح دریا نیز رابطه ای عکس دارد؛ به طوری که با افزایش ارتفاع از سطح دریا، رقت و فشارهوا کاهش یافته و از آنجایی که اکسیژن آب در درجه اول از طریق تبادل هوا با آب تامین می شود، لذا اکسیژن کمتری از هوا به آب منتقل شده و درنتیجه میزان اکسیژن محلول در آب نیز پایین خواهد بود.
- میزان اکسیژن محلول در آب با شوری و غلظت املاح موجود در آب نیز نسبت معکوس دارد و با افزایش شوری آب، حلالیت اکسیژن کمتر میشود ولی عامل شوری نسبت به عوامل یادشده قبلی تاثیر کمتری در کاهش میزان اکسیژن محلول در آب دارد و از آنجایی که پرورش ماهی قزل آلا عمدتا درآبهای شیرین انجام میشود، تاثیر شوری آب در کاهش اکسیژن محلول، در چنین شرایطی کاملا قابل چشم پوشی است.
نکات:
- اکسیژن محلول در ورودی آب مزارع پرورش ماهی قزل آلا باید در حد اشباع باشد.
- چنانچه اکسیژن آب ورودی به دلایلی مانند استفاده از آبهای زیرزمینی کمتر از حد اشباع باشد باید از طریق روش های مختلف مانند هوادهی نسبت به رساندن اکسیژن محلول به حد اشباع اقدام کرد.
- اکسیژن آب خروجی مزارع پرورش باید به میزان 5/5 تا 6 میلی گرم در لیتر باشد.
- در یک دمای معین، ماهیان کوچک تر در مقایسه با ماهیان با سایز بزرگ تر، میزان اکسیژن بیشتری نسبت به واحد وزن بدن خود مصرف می نماید.
- ماهیان دارای شنای فعال نسبت به ماهیان در حال استراحت (ماهیانی که شنای فعال کمتری دارند) مصرف اکسیژن بیشتری دارند. به طور مثال در کانال های پرورش آبراه های ( raceways)، میزان تعویض زیاد آب، موجب مصرف انرژی زیاد برای شنا می شود که خود مصرف بیشتر اکسیژن را به دنبال دارد .
- از آنجایی که مصرف اکسیژن توسط ماهی پس از تغذیه افزایش می یابد بنابراین اعمال چند بار غذادهی در روز ( 3 نوبت یا بیشتر ) موجب می شود که تغییرات کمتری در نیاز به اکسیژن نسبت به تعداد دفعات پایین تر غذادهی در روز اتفاق بیافتد. توصیه می شود که غذای مورد نیاز استخر پرورشی را بین 4 وعده تقسیم نمایید.
- جذب اکسیژن در قزل آلا با توجه به جنسیت و فصول مختلف سال متفاوت است. مثلاً مصرف اکسیژن در جنس نر ماهی قزل آلا، یک ماه قبل از فصل تولیدمثل در بیشترین حالت خودش است و بنابراین باید توجه داشت که در صورت وجود شرایط مذکور، نیازهای اکسیژنی ماهی تامین گردد.
اسیدیته در پرورش ماهی
PH اب از صفر تا 14 قابل تغییر است، در PHپایین تر ار 7 ، آب خاصیت اسیدی دارد و در PHهای بالاتر از 7، آب خاصیت بازی پیدا می کند. اسیدیته ی بسیاری از آب های طبیعی بین 5تا10 متغیر است و اکثرا در محدوده 6/5 تا 9 قرار دارد.
- PH مناسب برای ماهی قزلآلا 6/5 تا 8 است.
- PH بحرانی کمتر از 6 و بالاتر از 8/5 است.
- در شرایط طبیعی عبور آب از منطقه سنگ های آذرین، موجب اسیدی شدن آب می گردد و در صورت عبور از منطقه سنگ های آهکی خاصیت بازی پیدا می کند.
- امروزه خاصیت اسیدی یا بازی بودن آب به دلیل ورود و راه یافتن مواد صنعتی به منابع آبی خواهد بود.
محیط های اسیدی و بازی اثرات متفاوتی را بر ماهی قزل آلا دارند به طوری که این گونه ماهی، به محیط های بازی حساس تر از محیط های اسیدی است. حل شدن یون فلزات سنگین موجب ایجاد خاصیت بازی در آب می شود. فلزات سنگینی مانند آهن در اسیدیته پایین (محیط اسیدی) به صورت محلول در می آید و به همراه جریان آب در مجاورت آبشش ماهی قرار گرفته و بر روی آن رسوب می کند؛ این درحالی است که OH آبشش ماهی حدود 7/4 (قلیایی) است و در نتیجه این امر موجب بروز اختلالات حرکات تنفسی و کاهش تبادلات اکسیژنی ماهی می گردد.
شوری مناسب در پرورش ماهی
شوری به صورت غلظت یون های محلول در آب به صورت گرم در لیتر (در سیستم SI) و یا قسمت در هزار ( در سیستم انگلیسی) تعریف می شود.
شوری آب های داخلی کمتر از 2-3 گرم در لیتر است و بنابراین برای پرورش ماهی قزل الا کاملا مناسب می باشند.
اگرچه پروش ماهی قزل آلا در آب هایی تا شوری نزدیک به دریا نیز گزارش شده است ولی میزان بقا و رشد در شوری های حدود 20 گرم در لیتر کاهش می یابد. در شوری های 30 و بالاتر ماهی قزل آلا پس از طی دوره عادت پذیری به آب شور به تدریج تلف می شوند. و بنابراین حداکثر میزان شوری که برای پرورش ماهی قزل آلا در وزن های مختلف می توان در نظر گرفت همان 20 گرم در لیتر است.
- برای پرورش ماهی قزل آلا در آب هایی با شوری بیش از 20 گرم در لیتر و یا در قفس های دریایی، ماهیان 2 ساله که وزنی بیش از 200 گرم دارند در نظر گرفته میشود.
کدورت آب برای پرورش ماهی
کدورت و تیرگی آب از جمله عوامل نامطلوب در استخرهای پرورش ماهیان قزل آلا می باشد. در سیستم های آبراهه ای و در یک مکان یابی و مدیریت مناسب هیچگونه کدورتی نباید در محیط زیست ماهی ها مشاهده شود و به طور کلی آب استخرهای پرورشی باید به صورت زلال بوده و شفافیت تا کف استخر تامین شود.
به طور کلی عوامل ایجادکننده کدورت در استخرهای پرورشی را می توان به دلایلی مانند وجود گل ولای یا ذرات رس، مواد دفعی آبزیان و زی شناوران گیاهی و جانوری دانست.
در برخی از مزارع پرورش ماهی قزل آلا که منبع تامین آب، رودخانه می باشد گل و لای و ذرات رس وارد شده به استخرهای پرورشی قابل مشاهده است. ذرات رس خیلی دیر و به کندی در آب ته نشین می شوند و گاهی در حالت های سیلابی رودخانه ها میزان این ذرات به بیش از 20 گرم در لیتر می رسد که برای آبزیان بسیار خطرناک و کشنده است. معمولا آبزیان برای مدت زمان کوتاهی قادر به تحمل غلظت های کمتر از مقدار یادشده هستند ولی در طولانی مدت موجب آسیب شدید به آبشش های ماهی می شود. گل و لای از یک سو موجب تخریب فیزیکی برانش ها می شود و در نتیجه زمینه بروز بیماری های ثانویه و رشد قارچ ها و باکتری ها را فراهم می آورد و از طرفی دیگر قرارگرفتن ذرات رس بر روی برانشی تبادلات اکسیژنی را کاهش داده و با افزایش میزان این ذرات ماهی دچار خفگی و مرگ خواهد شد.
- در حالتی که احتمال بروز سیلاب و گل آلودگی در فصولی از سال برای منبع تامین آب وجود دارد، حتما باید از حوضچه های رسوب گیر استفاده شود.
مواد دفعی ماهی نیز ازجمله عوامل ایجادکننده تیرگی در استخرهای پرورش قزل آلا است. درصوتی که طراحی استخرها به درستی انجام گرفته باشد و جریان آب میزان کافی در استخرها جریان داشته باشد، خودشویی استخرها به خوبی انجام شده و مواد دفعی به خروجی استخرها هدایت می شوند. در غیراین صورت مواد در داخل استخر باقی مانده و اثرات نامطلوبی را در پرورش به جای می گذارد. ماهیان سردابی درصورتی که در معرض ذرات جامد معلق با غلظت 0/5 تا 1 گرم در لیتر به مدت 3 تا 4 ساعت قرار بگیرند، می میرند.
- غلظت 80 میلی گرم در لیتر : حداکثر غلظت توصیه شده مواد دفعی.
- 80 – 250 میلیگرم در لیتر: تولید متوسط آبزیان امکان پذیر است.
- بیش از 250 میلیگرم در لیتر: برای ماهیان خطرناک و کشنده است و تلفات زیادی را به دنبال دارد.
زی شناوران گیاهی و جانوری نیز از دیگر عوامل ایجاد کدورت در محیطهای آبی هستند ولی از آنجایی که سیستمهای متداول پرورش ماهی قزل آلا (سیستم آبراهه ای) دارای جریان عبوری آب هستند، اهمیت این عوامل در ایجاد کدورت بسیار پایین است و نقش و اهمیت آن در محیط هایی مانند استخرهای خاکی پرورش قزل آلا مشهود تر است.
قلیائیت در پرورش ماهی
به مقدار بازهای موجود در آب گفته میشود که واحد آن بصورت میلی گرم در لیتر بر مبنای کربنات کلسیم بیان می شود و شامل کربنات ها ، بیکربنات ها ، هیدروکسیدها ، فسفات ها و بورات ها هستند ولی عمدتاً کربنات و بیکربنات را دارا می باشند.
دامنه قلیائیت مطلوب برای پرورش متراکم ماهیان سردابی و گرمابی 100-200 میلی گرم در لیتر می باشد .
سختی آب در پرورش ماهی
سختی اصطلاحاً به وجود کربنات کلسیم محلول در آب اطلاق می شود . معمولاً آب های سخت خاصیت قلیایی دارند اما آبهای نرم لزوماً اسیدی نیستند . میزان سختی باید 20 میلی گرم برای بهینه رشد موجودات آبزی باشد . از نظر مقدار مجاز موادمعدنی، آب سخت برای پرورش ماهی سودمندتر است زیرا کلسیم موردنیاز ماهی را تأمین می کند . سطح پایین سختی با اضافه کردن آهک کشاورزی افزایش می یابد.
درجه بندی آب ها بر اساس سختی:
- آب نرم : 75 میلی گرم در لیتر
- آب متوسط: 75-150 میلی گرم در لیتر
- آب سخت: 150-300 میلی گرم در لیتر
- آب خیلی سخت: بیشتر از 300 میلی گرم در لیتر
دی اکسید کربن در پرورش ماهی
غلظت گاز دی اکسیدکربن در جو (هوا) کم است و به تبع آن در آب های طبیعی نیز به میزان کمی وجود دارد این در حالی است که میزان حلالیت این گاز در آب بسیار بالا می باشد و حدود 30 برابر بیشتر از اکسیژن، قابلیت حل شدن در آب را دارد؛ بنابراین در صورت وجود یک سری شرایط، این گاز می تواند به صورت یک عامل مهلک و کشنده برای آبزیان تبدیل شود؛ این گاز در اثر عمل تنفس موجودات آبزی و اکسیداسیون زیستی مواد آلی در آب منتشر می شود و در شرایط متراکم غلظت آن می تواند تا چندین برابر حد مجاز افزایش پیدا کند.
- غلظت مجاز گاز دی اکسید کربن در پرورش آبزیان: 0-10 میلی گرم در لیتر
- ظهور علایم اثرات سمی ناشی از دی اکسید کربن در پرورش قزل آلا: 9-10 میلی گرم در لیتر
مهم ترین علایم ناشی از افزایش غلظت دی اکسیدکربن در آب و اثرات آن بر ماهی: عدم آرامش، افزایش و کاهش حرکات تنفسی ماهی، عدم تعادل، قرارگرفتن به پهلو یا پشت و نهایتا مرگ ماهی.
ترکیبات نیتروژن دار در پرورش ماهی
نیتروژن دارای حالت های مختلفی در آب است اما مهم ترین ترکیبات نیتروژنی که در پرورش آبزیان دارای اهمیت هستند شامل گاز نیتروژن، آمونیاک، آمونیوم، نیتریت و نیترات است که همگی جزء ترکیبات معدنی نیتروژن محسوب می شوند.
- نیتروژن یک گاز بی اثر در پرورش ماهیان است ولی اگر آب مورد استفاده در پرورش قزل آلا از نیتروژن اشباع باشد، ممکن است باعث بروز حباب گازی شود.
- آمونیاک به عنوان محصول نهایی تجزیه پروتئین ها توسط ماهیان و بی مهرگان به محیط آب دفع می شود؛ این ماده بسیار سمی و خطرناک در پرورش قزل آلا است و این ماهی به غلظت های بسیار پایین آمونیاک نیز حساسیت نشان می دهد. حداکثر میزان مجاز آمونیاک در پرورش قزل آلا 0/02 میلی گرم در لیتر به صورت مداوم و 0/05 میلیگرم در لیتر به صورت متناوب است. هم چنین برای مراحل لاروی 0/005 میلی گرم در لیتر می باشد.
- نیتریت یک ماده سمی و خطرناک در پرورش قزل آلا است . این ماده در سیستم های آبراهه ای قزل آلا اهمیت چندانی ندارد ولی غلظت آن در سیستم های مداربسته و استخرهای خاکی می تواند تا چندین برابر حد مجاز افزایش یابد. اثرات سمی نیتریت موجب کاهش تبادلات اکسیژنی و آسیب های بافتی در ماهی می شود و از علایم آن می توان به رنجش ماهی در اثر کمبود اکسیژن و تغییر رنگ خون از قرمز به قهوه ای (بیماری خون قهوه ای) اشاره داشت.
- نیترات در غلظتهای پایین برای پروش قزل آلا خطرناک نیست ولی چنانچه در شرایطی مانند سیستم های مداربسته غلظت آن بالا رود خطرناک بوده و باید به وسیله آب تازه از محیط خارج شود. غلظت مناسب برای پرورش آبزیان 0-3 میلیگرم در لیتر توصیه شده است.
فلزات سنگین در پرورش ماهی
فلزات سنگین از قبیل جیوه، مس، آهن و روی ترکیبات بسیار خطرناکی هستند که امروزه به علت آلودگی منابع آبی با انواع فاضلاب های صنعتی ممکن است وارد محیط زیست آبزیان شده و خطراتی را به همراه داشته باشند.
وجود فلزات سنگین به هر مقدار در محیط زیست آبزیان می تواند مشکل ساز باشد زیرا حتی اگر این فلزات برای آبزیان کشنده هم نباشد می تواند در گوشت آنها ذخیره شود و به مصرف کننده نهایی یعنی انسان منتقل گردد.
بنابراین هنگام استفاده از آبهای سطحی مانند رودخانه ها باید از عدم وجود منابع آلودهکننده در مسیر رودخانه اطمینان حاصل کرد. علاوه وجود فلزات سنگین مانند در آبهای سطحی آلوده، برخی از این فلزات مانند آهن به علت شرایط بی هوازی در آبهای زیر زمینی نیز حضور دارند. خاک بسیاری از مناطق حاوی رسوبات کانی های آهن هستند بنابراین آب های زیر زمینی این مناطق نیز می توانند تا حدود 10 میلیگرم در لیتر آهن داشته باشند؛
زمانی که آب از زیر زمین خارج شود و در معرض هوا قرارگیرد رسوبات نارنجیرنگ آهن را میتوان در محل خروجی آب چاهها مشاهده کرد. لذا به هنگام استفاده از آب چاه ها در پرورش ماهیان سردابی باید نسبت به هوادهی آن ها قبل از ورود به استخرهای پرورش اقدام کرد.
سموم
سموم عمدتا حاصل پساب مزارع کشاورزی است که از حشره کش ها و آفت کش ها جهت دفع آفات گیاهی خود استفاده می کنند و در غلظت های کم نیز برای آبزیان و مصرفکنندگان نهایی گوشت ماهی (یعنی انسان) مضر هستند.
- برخی از حشره کش ها در غلظتهای 0.005 – 0.001 میلیگرم در لیتر برای ماهیان ایجاد مسمومیت میکند.
- سموم در استخرهای خاکی پرورش ماهی می توانند کاهش قابل ملاحظه غذاهای زنده را به دنبال داشته باشد.
- به هر حال مکان مناسب جهت احداث مزرعه پرورش ماهیان سردابی، جایی است که از ورود هرگونه آلودگی در امان باشد.